Як выглядаюць “атланты”
Мала хто тады ведаў, што ў багатай біяграфіі праслаўленага авіятара-гамяльчаніна ёсць незвычайныя факты, пра якія ён сам расказаў толькі праз дзесяцігоддзі пасля таго, калі выйшла з друку кніга “Дарога ў космас” за аўтарствам Юрыя Гагарына.
Пра што згадваў у сваёй кнізе першы лётчык-касманаўт СССР Юрый Гагарын? Пра тую дарогу, якая вывела яго на арбіту. Яна, на самай справе была няпростая.
А лётнаму майстэрству ён вучыўся ў Саратаўскім аэраклубе. І вось што згадваў на старонках “Дарогі ў космас”: “…Начальнік нашага аэраклуба Р.К. Дзенісенка быў Героем Савецкага Саюза. І гэта таксама адбівалася на нашым выхаванні.
Выступаючы неяк на камсамольскім зборы, ён растлумачыў нам, што воля – гэта першым чынам уменне кіраваць сваімі паводзінамі, кантраляваць свае ўчынкі, здольнасць пераадольваць любыя цяжкасці, з найменшым выдаткам сіл выконваць пастаўленыя заданні. Памятаю, у дзень сходу было жудаснае надвор'е, дождж літаральна дубасіў па вокнах, у пакоі наступіла змрочная цемра, а мы слухалі, як зачараваныя.
– Чалавек моцнай волі адрозніваецца высокай арганізаванасцю, дысцыплінаваны, з толкам выкарыстоўвае кожную гадзіну, – так скончыў сваё выступленне начальнік аэраклуба”.
У Ізюмскім раёне Харкаўскай вобласці ёсць вёсачка Бабенкава. Гэта малая радзіма Рыгора Дзенісенка. Цяпер там ужо нікога з родных няма. Бацьку да 1937 г. кідалі з аднаго раёна ў другі – умацоўваць мясцовыя гаспадаркі. Так сям'я апынулася ў Данецкай вобласці, а Рыгор пайшоў у 9 клас Хрэстышчанскай сярэдняй школы Славянскага раёна. Здавалася б, як марыць пра нябёсы, калі бацькі – простыя сяляне і працуюць на зямлі?
Яшчэ калі Рыгорка вучыўся ў чацвёртым класе, Мікалай Каманін здзейсніў подзвіг. У дзіцячым усведамленні Герой Савецкага Саюза асацыяваўся з чалавекам-глыбай, гэтакім Атлантам, які трымае неба. Калі чалюскінцы праязджалі па краіне, на чыгуначнай станцыі Славянск у Данбасе хлапчукі забраліся на дрэвы, каб іх пабачыць. Старшы лейтэнант Каманін выглядаў зусім не такім, якім уяўляўся, – малым, худым чалавекам.
Рыгор тады не мог і падумаць, што пазней Мікалай Пятровіч стане яго настаўнікам. Але менавіта так і адбылося. Бо не было ў хлапчука іншай мары, як пакарыць неба. І калі ў школу прыйшоў інструктар аэраклуба, ён апынуўся ў ліку тых, хто кінуўся запісвацца ў «пілоты» славінскага аэраклуба.
З цягам часу жаданне лётаць засланіла ўсе астатнія. У 1940 годзе, адгукнуўшыся на заклік камсамола «Дадзім краіне 100 тысяч лётчыкаў!», юнак паступіў у Луганскае ваеннае авіяцыйнае вучылішча, якое скончыў у тылавым Уральску ўжо ў час вайны.
Праз гады Дзенісенка назаве “шчаслівым выпадкам” тое, што ў лістападзе 1943-га яго размеркавалі ў 235-ты штурмавы авіяцыйны полк 5-га штурмавога авіяцыйнага корпуса, якім камандаваў той самы Мікалай Каманін. Добры дарадчык і настаўнік падказваў яму, як паводзіць сябе ў небе ў выключных сітуацыях. А іх было нямала.
Там, дзе патрэбен Радзіме
Дату 3 лістапада радавы Дзенісенка запомніў на ўсё жыццё: гэта быў дзень яго першага баявога вылета на прыгарад Кіева. Там ішлі моцныя баі. Гітлераўцы 6 разоў збівалі самалёты ІЛ-2, якімі кіраваў Дзенісенка, двойчы ён скакаў з парашутам з ахопленай полымем машыны. Але ўсё абышлося – пілот застаўся жывым і працягваў ваяваць.
Да канца вайны мужны лётчык здзейсніў 197 баявых вылетаў, удзельнічаў у 26 паветраных баях, у якіх збіў 2 варожыя знішчальнікі і 1 транспартны самалёт. На зямлі ён знішчыў 20 самалётаў ворага, 47 танкаў, 122 аўтамашыны, 3 чыгуначныя эшалоны, 4 артылерыйскія батарэі, 13 мінамётаў, 8 складоў з гаручым і боепрыпасамі, каля 600 варожых салдат і афіцэраў. Вось такія каласальныя страты прынёс вермахту ўсяго адзін савецкі лётчык-ас.
Неўзабаве Дзенісенка вырас да штурмана эскадрыллі 235-га штурмавога авіяцыйнага Праскураўскага палка 5-й паветранай арміі. Ужо праз 2 месяцы пасля першых баявых вылетаў малодшага лейтэнанта ўзнагародзілі ордэнам Славы 3-й ступені, а ў 1944-м да ўзнагароды дадаліся яшчэ 2 ордэны Чырвонага Сцяга. За праяўленую доблесць, геройства і мужнасць Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 мая 1946 г. Рыгору Дзенісенка прысвоілі званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка».
Пасля вайны нават героі месца працы не выбіралі. Спачатку Дзянісенка апынуўся ў Курску. У мясцовым аэраклубе франтавік працаваў на працягу 5 гадоў: спачатку начальнікам лётнай часці, затым – начальнікам клуба. Па лініі ДТСААФ баявыя лётчыкі рыхтавалі для краіны парашутыстаў, лётчыкаў-спартсменаў.
Пасля Перамогі рабяты моцна імкнуліся трапіць на ваенную службу. Рыгор Кірылавіч ездзіў у райцэнтры – там займаўся з юнакамі прызыўнога ўзросту тэорыяй, а практыкаваліся яны ў Курску. Сам таксама скакаў з парашутам – на яго рахунку 550 прыжкоў, асвоіў усе тыпы вучэбных самалётаў.
Праз нейкі час авіятара прызначылі кіраўніком саратаўскага аэраклуба, у будынку якога ён разам з жонкай і пасяліўся ў 1954 годзе. Тады ж на курсы прыйшоў прасіцца 20-гадовы Юрый Гагарын.
“Гэты хлопчык еў маё бацвінне!”
– На фоне дзесяцікласнікаў хлопец выглядаў пераросткам, – распавядаў мне праз дзесяцігоддзі легендарны лётчык. – Зрэшты, на курсы яго залічыць было ніяк нельга. Якраз за подпісам Мікалая Каманіна, тады ўжо кіраўніка саюзнага авіяцыйнага ведамства, выйшла распараджэнне: не набіраць у аэраклубы выпускнікоў асобных тэхнічных вучэбных устаноў і не пераманьваць гатовыя кадры. А Гагарын у той момант вучыўся ў саратаўскім індустрыяльным тэхнікуме.
Толькі ж Дзенісенка заўважыў: у хлопца вока гарыць на лётную справу. І дазволіў часова наведваць тэарэтычныя курсы, а сам вырашыў пагаварыць з Каманіным. Рыгор Кірылавіч пагадзіўся з Дзенісенкам і асабіста заручыўся падтрымкай кіраўнікоў саратаўскага ваенкамата і тэхнікума.
Перад будучым курсантам, якому якраз трэба было ехаць на зборы ў Маскву, Дзенісенка паставіў умову: «Скончыш тэхнікум з чырвоным дыпломам – быць табе лётчыкам, а калі не – пойдзеш працаваць сталяварам!” Пасля з усмешкай успамінаў гэты свой ультыматум: Гагарын паклаў перад ім на стол чырвоны дыплом аб заканчэнні тэхнікума. І начальнік аэраклуба з чыстым сэрцам залічыў яго курсантам, дапусціўшы да палётаў у 6-й групе.
– На першы погляд, Гагарын здаваўся вясельчаком, душой кампаніі, – успамінаў Дзенісенка. – Аднак ён аказаўся вельмі арганізаваным маладым чалавекам. Усюды паспяваў: 6 гадзін заняткаў у тэхнікуме, 4 гадзіны – у клубе, яшчэ спорт, грамадская нагрузка – быў сакратаром камітэта камсамола ў тэхнікуме, капітанам баскетбольнай каманды. Неяк я папрасіў хлопца вырабіць мадэлі самалёта для правядзення тэарэтычных заняткаў – той асабіста надліў фігуркі. Таленавіты быў хлопец і адрозніваўся настойлівасцю.
Згадваў легендарны лётчык і такі факт. Як усё іншагароднія, Гагарын пасяліўся на тэрыторыі клуба. У выхадныя дні сталоўка не працавала, і Дзенісенка нярэдка казаў жонцы, Лідзіі Іванаўне: „Рыхтуй, мілая, вялікую каструлю баршчу і кашы, каб рабят накарміць”. Праз гады, убачыўшы па тэлевізары першага касманаўта, жонка Рыгора Кірылавіча нязменна войкала: „Трэба ж, як выйшла: гэты хлопчык еў маё бацвінне!”
Дарэчы, і апошні іспыт на самалёце Як-18 у Гагарына прымаў менавіта Рыгор Дзенісенка: даў дабро вучню на самастойныя палёты. І захаваў сшытак, у якім запісаны адзнакі за палёты курсанта Юрыя Гагарына.
Пасля ўбачыцца ім давялося толькі аднойчы: 18 мая 1963-га сустрэліся ў кабінеце Мікалая Каманіна.
– Толькі я зайшоў у кабінет, а следам – Гагарын. Мы, вядома, абняліся, і я давай яго распытваць. Тады аб касмічных палётах у газетах не пісалі – усё трымалася ў сакрэце. Юра прызнаўся, як няўтульна адчуваў сябе, калі карабель уваходзіў у шчыльныя пласты атмасферы. Здавалася, нібы патрапіў пад зварачны апарат – такія іскры сыпаліся ад корпуса, і быццам скачаш па камянях. А самае незвычайнае відовішча, з яго слоў, – касмічная вясёлка, якую зямнымі фарбамі паўтарыць немагчыма. Пакуль мы гутарылі, у кабінет зазірнуў Герман Цітоў…
Палюбіў Беларусь
Вясной 1956-га Дзенісенка ўпершыню прыехаў у Гомель. Пашчасціла: побач, рукой падаць, была й зямля роднай Украіны. Уладкаваўся метадыстам, затым стаў начальнікам штаба аэраклуба. Рыхтаваў будучых ваенных лётчыкаў, гадаваў чэмпіёнаў рэспублікі, рэкардсменаў па парашутным і планерным спорце.
Пасля працаваў на заводзе “Электраапаратура”, узначальваў абласную ветэранскую арганізацыю, 5 разоў выбіраўся дэпутатам раённага і абласнога ўзроўняў. Яго паважалі, бо прафесія лётчыка патрабавала асаблівай мужнасці і рызыкі.
Рыгор Кірылавіч сышоў з жыцця ў 2011-м. У жніўні таго ж года яго родным ад імя Прэзідэнта Расіі уручылі ордэн Юрыя Гагарына.
У Гомелі па вуліцы Савецкай, 38, дзе ён жыў, і на будынку завода „Электраапаратура”, дзе працаваў, усталяваны мемарыяльныя дошкі. Да 70-годдзя Перамогі ў новым мікрараёне №59 у Савецкім раёне Гомеля яго імем назвалі вуліцу.
У абласным ваенным музеі захоўваююца дакументы, матэрыялы пра ганаровага грамадзяніна Гомеля і вобласці. У музеі прафсаюзнага руху Гомельшчыны таксама ёсць цэлая экспазіцыя, прысвечаная актыўнаму члену прафсаюза з больш чым 50-гадовым стажам і яго прафсаюзны білет.
Уладзімір ГАЎРЫЛОВІЧ
Фота аўтара (па архівах сям’і Р. Дзенісенкі) і з архіва аўтара